Dậy thì là thời kỳ chuyển từ trẻ em sang tuổi trưởng thành, diễn ra theo nhiều giai đoạn dưới sự kiểm soát chặt chẽ của hệ thống thần kinh - nội tiết, nổi bật là sự gia tăng hoạt động của các tuyến sinh dục. Đây là giai đoạn phát triển vượt bậc về thể chất, hoàn thiện các đặc tính sinh dục và khả năng sinh sản, là giai đoạn có nhiều thay đổi về tâm sinh lý, hành vi, nhận thức xã hội. Trẻ gái thường dậy thì sớm hơn (từ 10-16 tuổi) so với trẻ trai (từ 13-18 tuổi).
Những thay đổi về thể chất ở lứa tuổi dậy thì
Trẻ độ tuổi này lớn nhanh cả về cân nặng và chiều cao, mỗi năm trung bình trẻ tăng 3-5kg cân nặng, 6-7cm chiều cao, đặc biệt có một hoặc hai năm ngay trước khi có biểu hiện dậy thì (giai đoạn tiền dậy thì) chiều cao tăng vọt có thể đạt 8-12cm/năm nếu được chăm sóc hợp lý về dinh dưỡng, vận động thể dục thể thao, giấc ngủ.
Giai đoạn này có sự thay đổi của cơ thể nhanh chóng như trẻ gái có thân hình nở nang, đầy đặn, nữ tính với các đường cong nhờ lớp mỡ dưới da dày lên, tuyến vú phát triển, khung xương chậu rộng hơn, mọc lông vùng kín, giọng nói cao, trong trẻo; trẻ trai ngực và vai to ra nhanh chóng, giọng nói trầm, mọc lông vùng mu, nách, mọc râu… tuyến bã nhờn dưới da tăng tiết khiến các lỗ chân lông bị bít lại gây ra mụn trứng cá... Cơ quan sinh dục phát triển và hoàn thiện, chức năng sinh sản bắt đầu hoạt động khi có dấu hiệu dậy thì (hiện tượng kinh nguyệt ở trẻ gái và xuất tinh lần đầu ở trẻ trai).
Những thay đổi ở tuổi dậy thì do tác động của hormon, là những chất sinh hóa đặc biệt mang các tín hiệu thông tin xuất phát từ não, hai loại hormon chính tác động đến những thay đổi của tuổi dậy thì, đó là hormon tăng trưởng (GH) và hormon hướng sinh dục (FSH, LH) điều hòa bài tiết các nội tiết tố sinh dục (estrogen; testosterone). Những hormon này tác động hầu hết các cơ quan sinh dục, xương, cơ bắp, da và não... biểu hiện ra bên ngoài bằng những thay đổi lớn của cơ thể như cơ quan sinh sản phát triển, chiều cao, hình dáng, da, lông, tóc, giọng nói…
Những thay đổi về tâm lý trong giai đoạn này
Ở lứa tuổi này, trẻ có sự chuyển biến rất lớn về tâm lý, thể hiện qua các mối quan hệ cuộc sống, rõ nét nhất là trong quan hệ với cha mẹ, với bạn bè, trẻ cũng có ý thức hơn về giới tính, muốn khám phá mình và bạn khác giới.
Trẻ rất thích hoặc có những hành vi thử nghiệm như thích thử sức mình, thích khẳng định mình và thích thoát ly sự kiểm soát của bố mẹ, muốn được người khác đối xử với mình như người lớn... Có xu hướng thích được tự do, độc lập, tự quyết định, thể hiện cái tôi của bản thân, chuyển sang sinh hoạt với bạn bè nhiều hơn là gia đình. Bắt đầu có những tình cảm khác giới, thích yêu và được yêu nhưng chưa phân biệt được đâu là tình yêu, đâu là tình bạn.
Cùng với tầm vóc, trí tuệ cũng phát triển rất nhanh, trẻ rất sáng tạo, đồng thời trẻ cũng bắt đầu phát triển những suy nghĩ về giá trị đạo đức, bắt đầu hình thành suy nghĩ đến mục tiêu cuộc sống của mình...
-------------------
Dinh dưỡng cho trẻ lứa tuổi dậy thì
Đây được xem là giai đoạn vàng để phát triển chiều cao, là giai đoạn tăng tốc cuối cùng, vì sau tuổi dậy thì, chiều cao chỉ còn tăng rất ít 1-2cm/năm hoặc không tăng. Chính vì vậy, chú trọng dinh dưỡng cho trẻ giai đoạn này là chìa khóa giúp nâng cao tầm vóc người Việt trong thời gian tới.
Trẻ cần năng lượng rất cao, bằng hoặc hơn người trưởng thành, đặc biệt nhu cầu chất đạm, chất béo cao hơn. Mỗi ngày trẻ nên ăn đủ theo gợi ý trong bảng sau:
* Nên
- Ăn phối hợp, đa dạng, trên 20 thực phẩm mỗi ngày, ăn đủ đạm từ thịt, cá, trứng, sữa, đậu đỗ... chú ý uống đủ sữa (500-600ml/ngày), ăn nhiều rau, trái cây.
- Ăn uống điều độ, ngày 3 bữa chính, 2-3 bữa phụ, không bỏ bữa sáng.
- Uống đủ nước (6-8 ly/ngày).
* Không nên
- Ăn thức ăn nhanh, thức ăn đường phố.
- Ăn nhiều bánh kẹo ngọt, nước ngọt, nước uống có ga.
- Không hút thuốc lá, bia, rượu, cà phê, trà đặc…
- Hiểu rõ nhu cầu, những thay đổi tâm sinh lý của trẻ, quan tâm chăm sóc dinh dưỡng hợp lý, kết hợp chăm sóc tinh thần, gần gũi, tôn trọng, làm bạn với trẻ... là những việc cha mẹ cần lưu tâm nhằm giúp trẻ phát triển toàn diện.
BS CK1 Trần Thị Minh Nguyệt
PCT HĐQT Công ty NutiFood
