Cây lúa hiện diện trong cuộc sống người Việt như một báu vật truyền đời. Hành trình của cây lúa được phản ánh sâu sắc và bền bỉ trong nhiều loại hình nghệ thuật dân gian, từ ca dao tục ngữ đến dân ca hò vè. Rồi hình ảnh đồng ruộng, cấy cày, gặt hái được đi vào ca khúc như một biểu tượng sinh động của văn hóa Việt Nam.
Ca khúc đầu tiên viết về cây lúa Việt Nam có lẽ là tác phẩm “Ngày mùa” của nhạc sĩ Văn Cao (1923-1995). “Ngày mùa” ra đời năm 1948 thể hiện không khí rạo rực “Ngày mùa vui thôn trang, lúa reo như hát mừng” với hạnh phúc thu hoạch “Lúa lúa vàng, đồng lúa bát ngát trời/ Bao tay liềm từng nhánh lúa thơm rơi/ Gánh thóc vàng từng lớp lớp gánh về/ Gánh thóc vàng từng sớm nắng trên đê".
Sáng tác muộn hơn “Ngày mùa” một chút, ca khúc “Gánh lúa” của nhạc sĩ Phạm Duy (1921-2013) sử dụng nhuần nhuyễn chất liệu âm nhạc truyền thống để tạo nên một bức tranh quê tưng bừng: “Mênh mông mênh mông sóng lúa mênh mông/ Lúc trời mà rạng đông rạng đông/ Bóng người thấp thoáng cuối đường thanh vắng/ Bước đều mà quang gánh nặng vai/ Chơi vơi, chơi vơi gánh lúa chơi vơi/ Dân làng mà làng ơi, làng ơi/ Tiếng người ơi ới qua làn nắng mới/ Vui chân đi tới phiên chợ mai/ Gánh gánh gánh, gánh thóc về/ Gánh gánh gánh, gánh thóc về/ Gánh thóc về, gánh thóc về/ Gánh về! Gánh về! Gánh về! Gánh về!”.
Thuộc thế hệ nhạc sĩ đầu tiên ở miền Nam tham gia cách mạng, nhạc sĩ Hoàng Việt (1928-1967) đã có ca khúc “Mùa lúa chín”: “Hò ơ, lúa chín vàng/ Hò ơ, lúa chín vàng/ Họp từng đoàn, họp từng đoàn, tay liềm tay hái/ Lúa trên đồng trên rẫy, gặt lấy cho kịp ngày mùa/ Lúa trên đồng trên rẫy, ta thi đua gặt đừng cho thua”.
Ở miền Trung, nhạc sĩ Phạm Thế Mỹ (1930-2009) ngay từ ca khúc đầu tay viết trên quê hương An Nhơn, Bình Định, đã khắc họa khung cảnh “Nắng lên xóm nghèo” gắn bó với vẻ đẹp đồng lúa: “Đây xóm nghèo quê tôi khi nắng lên/ Hương lúa ngọt tình quê thêm trìu mến/ Đôi bướm vàng nhởn nhơ khi quyến luyến/ Và cô gái làng ngẩn ngơ mơ tình duyên/ Bên luống cày đời vui đang nở hoa/ Ôi áo màu nâu tươi sao đẹp quá/ Chân bước về niềm vui dâng mái lá/ Vẳng nghe tiếng hò hát đưa duyên mặn mà”.
Trong khát khao ca ngợi quê hương, hầu hết các nhạc sĩ đều không bỏ qua nét quyến rũ của cây lúa Việt Nam. Tiêu biểu phải kể đến 2 nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ và Hoài An. Nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ (1928-2001) sau giai đoạn trầm tư “Đường xưa lối cũ”, đã chuyển sang dòng âm thanh rộn ràng về nhịp điệu nông thôn, với 2 bài “Tình ca trên lúa” và “Gạo trắng trăng thanh”. Cả 2 ca khúc tôn vinh cây lúa của nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ được đặt trên khung cảnh hẹn hò lứa đôi.
Ca khúc “Tình ca trên lúa” miêu tả mối duyên nảy nở khi từ ngày vun xới đến ngày đơm bông: “Ta yêu nhau trên đồng lúa vàng/ Ta quen nhau ngày lúa còn xanh/ Ta quen nhau khi bầy én lượn, đôi cò nào hạ cánh vu vơ/ Ta yêu nhau khi ngọn lúa vàng/ Ngọn gió chiều thoạt mát đưa ru”. Ca khúc “Gạo trắng trăng thanh” tiếp tục miêu tả mối duyên khi lúa vàng thành gạo trắng: “Trong đêm thanh trăng tàn canh/ Bao tiếng ca theo tiếng chày nhanh nhanh/ Dư âm xa còn vang mãi/ Trong ánh đêm trăng tà/ Muôn câu hò hò hò khoan/ Đang mãi vang trong đêm dài/ Gái trai làng chiều hôm nay/ Đang mãi say theo tiếng chày/ Đêm chơi vơi gạo cười tươi/ Như truyền hơi ấm, ấm lòng người”.
Ca khúc “Tình lúa duyên trăng” cũng được nhạc sĩ Hoài An viết chung với Hồ Đình Phương: "Ðêm hôm qua gió lay lá cành chờ cảnh đẹp trăng thanh/ Theo dư âm tiếng ru quyện tròn chừng buộc vào mối duyên lành/ Thương cho nhau nắng mưa cấy cày ngoài ruộng đồng nông sâu/ Sớm hôm tưới trồng nào quản đời dãi dầu/ Vững tin có ngày mình được nhìn lúa xanh màu”. Còn ca khúc “Trăng về thôn dã” được nhạc sĩ Hoài An viết chung với Huyền Linh: “Mây trắng bay qua khi trăng dần lan/ Muôn câu hò nhịp nhàng khắp thôn trang/ Đoàn người say sưa vui tiếng hát vang/ Lúa dâng sữa ngọt đậm tình ta với nàng/ Anh có nghe chăng dư âm đồng quê/ Khi trăng ngàn mờ tỏa chiếu trên đê/ Đoàn người nông phu vui gánh lúa về/ Bóng trai gái làng hẹn hò nhau ước thề”.
Một nhạc sĩ vốn rất nổi tiếng với những bản tình ca đô thị là Lam Phương (1937-2020) cũng có sáng tác viết về cây lúa mang tên “Khúc ca ngày mùa”. Sinh ra và lớn lên ở Rạch Giá, Kiên Giang nên ký ức miệt đồng vẫn ngân nga trong lòng nhạc sĩ Lam Phương: “Mừng trăng lên chúng ta cùng múa hát/ Ước mong sao lúa hai mùa thơm ngát/ Lúa về mang bao khúc ca tuyệt vời/ Này anh em ơi/ Giã cho thật đều, giã cho thật nhanh/ Giã cho khéo kẻo trăng phai rồi/ Khoan hò khoan, tiếng chày khua vang mãi trong đêm dài/ Cười lên đi trăng sắp tàn bóng xế/ Hát lên đi để nung lòng nhân thế/ Để đồng xanh vui khúc ca ngày mùa”.
Nhìn lại những ca khúc viết về cây lúa, có lẽ không thể không nhắc đến “Hát về cây lúa hôm nay” của nhạc sĩ Hoàng Vân (1930-2018). Ca khúc ra đời năm 1975, nằm trong loạt sáng tác của nhạc sĩ Hoàng Vân hòa điệu cùng non sông thống nhất. Được xem như “nghề lúa ca”, sau gần nửa thế kỷ, ca khúc vẫn nồng nàn: “Tôi hát bài ca ngợi ca cây lúa/ Và người trồng lúa cho quê hương/ Quê hương ơi có gì đẹp hơn thế/ Đồng lúa hẹn hò những mùa gặt/ Tình yêu bắt đầu từ đôi mắt/ Ngày mai bắt đầu từ hôm nay/ Được mùa thóc lúa chớ phụ ngô khoai/ Ăn quả ngọt ngon nhớ người vun trồng/ Bàn tay quê hương vỗ về yêu thương”.
