Hỏi: Nhà tôi nằm trên đường Phan Xích Long. Xin cho biết tiểu sử nhân vật lịch sử này.
NGUYỄN THỊ KIM THƠ (Đường Phan Xích Long, Phú Nhuận, TPHCM)
Phan Xích Long
Phan Xích Long tên thật là Phan Phát Sanh (còn có tên Lạc), sinh năm 1893 ở Chợ Lớn. Tháng 7-1911, ông cùng Nguyễn Hữu Trí và Nguyễn Văn Hiệp (cả hai quê làng Đa Phước, tỉnh Chợ Lớn) lập một hội kín với mục đích chống Pháp, khôi phục nước Nam.
Tháng 2-1912, Phan Phát Sanh tự nhận là con của vua Hàm Nghi, lên ngôi hoàng đế, đặt niên hiệu là Xích Long (con rồng đỏ).
Sau một thời gian chuẩn bị, hội kín tổ chức khởi nghĩa nhằm đánh chiếm Sài Gòn và Chợ Lớn. Không may, Nguyễn Văn Hiệp bị bắt ngày 19-3-1913 trên lãnh thổ Campuchia và ba ngày sau Phan Xích Long cũng bị bắt ở Phan Thiết (Bình Thuận). Tuy vậy, cuộc khởi nghĩa vẫn nổ ra dưới sự chỉ huy của Nguyễn Hữu Trí vào ngày 28-3-1913 và bị dập tắt nhanh chóng.
Ngày 13-11-1913, Tòa đại hình của Pháp kết án Phan Xích Long, Nguyễn Văn Hiệp và Nguyễn Văn Ngọ khổ sai chung thân, 47 người khác bị án từ 20 năm khổ sai trở xuống.
Nhằm lúc Pháp bận chiến tranh với Đức, Nguyễn Hữu Trí chỉ huy nghĩa quân tấn công khám lớn Sài Gòn đêm 14 rạng 15-2-1916 nhằm giải thoát Phan Xích Long và đồng đội, sau đó tiến chiếm Dinh thống đốc Nam Kỳ gần đó. Cùng lúc đó, nhiều cuộc nổi dậy đồng loạt diễn ra trong 13 tỉnh (trên tổng số 20 tỉnh của Nam Kỳ) nhưng tất cả đều thất bại.
Ngày 22-2-1916, Pháp đem xử bắn Phan Xích Long, Nguyễn Hữu Trí và 36 người của hội kín. Ngày 16-3-1916, thêm 13 người nữa bị xử tử. Tất cả 51 người đều bị chôn ở Đất Thánh Chà (giữa đường Võ Thị Sáu và chợ Tân Định).
Hoàng Anh
