Hỏi: Cháu có bộ sách “Thuốc đắng đã tật” của NXB Trẻ. Kính nhờ quý báo giải thích ý nghĩa tên bộ sách.
Nguyễn Thị Hồng Yến
(Lớp 11D, Trường Phổ thông Năng khiếu, Q5, TPHCM)
NGHÊ DŨ LAN: Thuốc đắng đã tật (thuốc đắng trị lành bệnh) hiểu theo nghĩa bóng (figurative sense) là: Muốn chấm dứt một cái xấu phải dùng biện pháp mạnh. Chẳng hạn, con cái có lỗi nặng thì cha mẹ phải nghiêm khắc dạy dỗ. Do đó dân gian có câu: Thương cho roi cho vọt, ghét cho ngọt cho bùi. Câu tục ngữ Thuốc đắng đã tật có khi được nói kèm theo câu Lời thật mất lòng. Đúng vậy, lời chân thật giúp ta sửa lỗi lại không khiến ta vui lòng bằng lời giả dối nịnh nọt (lời đường mật).
Thuốc đắng đã tật có vài “dị bản”, cần lưu ý để khỏi dùng sai. Tật là bệnh (đau ốm). Bệnh và tật đều là chữ Hán () nhưng đã (dấu ngã) lại là từ Việt cổ, do đó có người đề nghị viết “đả tật” (với dấu hỏi), tức là kết hợp hai chữ Hán.
(http://www.vietpage.com/archive_news/... 28-2-2006).
Mới nghe thì tưởng ý kiến trên có lý. Đả () là đánh đập; đả thương là đánh cho người khác bị thương; suy ra đả tật là “đánh” (bằng thuốc) cho hết bệnh. Tuy nhiên, không từ điển chữ Hán nào (sách in và online) có mục từ đả tật. Thử dùng công cụ Google tìm kiếm, cũng chẳng thấy hai chữ đả tật () trong nhiều văn bản chữ Hán. Vậy, người Hoa không hề nói đả tật.
Trên báo Quốc tế điện tử số 29 (496) có bài “IMF: thuốc đắng liệu có dã tật?” (www.mofa.gov.vn/quocte/... 18-7-2002). Tác giả hiểu dã là làm giảm, làm mất tác dụng công phạt, như nhai múi chanh để mau dã rượu, bớt say.
Trên trang web của Bộ Công nghiệp, có bài “Thuốc đắng giã tật” (http://irv.moi.gov.vn/… 18-10-2005). Tác giả hiểu giã là đánh mạnh cho giập nát, như giã gạo, giã cua nấu riêu.
Nên biết đã là từ Việt cổ. Đại Nam quấc [không phải quốc] âm tự vị của Huình [không phải Huỳnh] Tịnh Paulus Của (SG: 1895, tr. 257) giải thích Đã lành: Lành bịnh rồi; Lành đã: Không còn bịnh nữa. Xưa hơn, Tự vị Annam Latinh (1772-1773) của Bá Đa Lộc (Pierre Pigneaux de Béhaine) cũng giảng: Đã bậnh [bệnh]: Đã khỏi bệnh; Đã tật: Đã thoát khỏi bệnh (Nxb Trẻ, 1999, tr. 126).
Tóm lại, dã, giã, đả đều không đúng; câu tục ngữ Việt chính xác là Thuốc đắng đã tật. Người Hoa nói tương tự: Lương dược khổ khẩu lợi vu bệnh (), có nghĩa: Thuốc hay (thuốc hiệu nghiệm) làm đắng miệng thì có lợi cho bệnh (trị bệnh mau khỏi).
