Hiện nay, trên địa bàn TPHCM tồn tại song song 2 hệ thống thu gom rác tại nguồn. Hệ thống thu gom công lập bao gồm Công ty TNHH MTV Môi trường đô thị thành phố và 22 công ty dịch vụ công ích quận, huyện (chiếm tỷ lệ khoảng 40%, thu gom tại các chủ nguồn thải là hộ dân mặt tiền đường, đơn vị kinh doanh, sản xuất).
Ngoài ra, các đơn vị này còn đảm nhiệm việc vận chuyển chất thải rắn từ điểm hẹn/bô rác trung chuyển trên địa bàn quận, huyện đến các khu xử lý rác tập trung của thành phố. Thứ 2 là hệ thống thu gom rác dân lập, với 2.160 phương tiện thu gom (bao gồm xe ba gác, xe lam, xe tải nhẹ, thùng 660l, xe tự chế) và khoảng 4.000 nhân công thu gom (chiếm khoảng 60% khối lượng rác phát sinh chủ yếu tại các hộ trong hẻm, khu chung cư).
Nghị quyết 03 năm 2017 của HĐND TPHCM về công tác bảo vệ môi trường khu dân cư và quản lý chất thải rắn trên địa bàn yêu cầu đến năm 2020, hoàn thành việc chuyển đổi lực lượng thu gom rác dân lập thành HTX hoặc doanh nghiệp có tư cách pháp nhân. Đến cuối tháng 11-2019, đã vận động được 1.440/2.592 tổ, đường dây thu gom rác dân lập thành lập mô hình HTX hoặc doanh nghiệp (đạt 55,6%).
Toàn thành phố hiện có 42 HTX, 283 công ty tư nhân đang thu gom rác và còn 1.152 đường dây, tổ thu gom rác chưa có tư cách pháp nhân. Để thay thế các phương tiện thu gom tại nguồn thô sơ, rò rỉ nước thải, thành phố đã triển khai nhiều mẫu phương tiện mới để chuyển đổi (ngoài mẫu thùng 660l để thu gom thủ công, năm 2018 đã đưa ra 18 mẫu xe cơ giới).
Tùy theo cấp độ, chiều rộng của hẻm và năng lực tài chính của lực lượng thu gom sẽ chọn mẫu phương tiện cho phù hợp. Kết quả chỉ có 91/1.745 phương tiện các loại có nhu cầu chuyển đổi (tỷ lệ 5,2%). Theo đánh giá, công tác chuyển đổi mô hình hoạt động của lực lượng thu gom rác dân lập còn diễn ra chậm. Số lượng tổ, đường dây thu gom chưa có tư cách pháp nhân còn khá nhiều. Các tổ, đường dây thu gom chưa thấy được những lợi ích, quyền lợi khi tham gia HTX hoặc doanh nghiệp có tư cách pháp nhân. Trong khi đó, các HTX mới thành lập hoạt động chưa hiệu quả, thiếu điều kiện về cơ sở vật chất, nguồn nhân lực để củng cố, phát triển. Công tác chuyển đổi phương tiện thô sơ, cơi nới của lực lượng thu gom rác dân lập cũng diễn ra chậm, thiếu chính sách khuyến khích hỗ trợ.
Thêm 4 chính sách hỗ trợ mới
Nhiều hợp tác xã, tổ thu gom rác dân lập cho biết không đủ kinh phí để chuyển đổi các phương tiện thu gom, vì vậy đến nay kế hoạch chuyển đổi phương tiện theo chỉ đạo của thành phố vẫn không được triển khai. Đại diện HTX thu gom rác Thủ Đức phản ánh, mức kinh phí từ 200 triệu đồng cho đến 1 tỷ đồng để chuyển đổi phương tiện thực sự là bài toán khó đối với HTX. Họ cần được hỗ trợ nhiều hơn từ phía Nhà nước.
Có thể thấy, hiện nay chính sách hỗ trợ HTX vệ sinh môi trường còn thiếu so với các HTX khác như nông nghiệp, giao thông vận tải… Do đó, thành phố cần có chính sách hỗ trợ thêm để tạo đòn bẩy thu hút các đối tượng thu gom rác dân lập, cá thể đang hoạt động tự do bên ngoài tham gia vào tổ chức HTX, dần tiến tới đấu thầu cung ứng dịch vụ vệ sinh môi trường (bao gồm quét, thu gom và vận chuyển chất thải).
Theo bà Nguyễn Thị Thanh Mỹ, Phó Giám đốc Sở TN-MT TPHCM, trên cơ sở lấy ý kiến góp ý từ các sở ngành và UBND các quận huyện, sở kiến nghị thành phố cần có hỗ trợ hơn nữa cho HTX có tư cách pháp nhân và người lao động có hợp đồng lao động làm việc tại các HTX, các doanh nghiệp tư nhân được thành lập trên địa bàn quận huyện có hoạt động thu gom, vận chuyển chất thải sinh hoạt (không bao gồm các công ty nhà nước).
Cụ thể, tiếp tục thực hiện 4 chính sách cũ và ban hành thêm 4 chính sách hỗ trợ mới. Các chính sách đề xuất mới là: Được miễn thuế thu nhập doanh nghiệp trong 4 năm, kể từ khi có thu nhập chịu thuế và giảm 50% số thuế thu nhập doanh nghiệp phải nộp trong 9 năm tiếp theo; hỗ trợ kinh phí cho chủ phương tiện thực hiện chuyển đổi phương tiện thu gom rác sinh hoạt.
Đối với xe thô sơ, không có động cơ (như xe lôi, xe đẩy tay) mức hỗ trợ là 5 triệu đồng/xe, đối với xe có động cơ mức hỗ trợ là 7 triệu đồng/xe và xe tải các loại là 15 triệu đồng/xe; hỗ trợ cơ sở vật chất ban đầu cho các HTX thu gom vận chuyển rác (chi phí thuê chỗ đậu phương tiện, trụ sở làm việc, trang thiết bị; mức hỗ trợ không quá 100 triệu đồng/HTX); có chính sách miễn giảm học phí cho con em có bố mẹ là lao động trong HTX trực tiếp thu gom, vận chuyển rác (mức đề xuất giảm là 50%).
