Tại sao Mỹ quyết định thả bom nguyên tử xuống Nhật?

Một sự kiện kinh khủng nhất lịch sử chiến tranh nhân loại đã xảy ra cách đây 60 năm, khi Mỹ thả bom nguyên tử xuống Hiroshima và Nagasaki. Đây là lần đầu tiên và cũng là lần duy nhất (đến thời điểm này) bom nguyên tử được sử dụng. 60 năm sau sự kiện bi thảm trên, có thể đặt lại câu hỏi rằng tại sao Mỹ quyết định tấn công Nhật bằng vũ khí nguyên tử?

• Quyết định dùng bom nguyên tử ra đời từ lúc nào?

Theo sử gia Bộ Quốc phòng Mỹ Louis Morton trong quyển The Decision To Use the Atomic Bomb, vài thông tin đầu tiên về bí mật hậu trường trong quyết định thả bom nguyên tử xuống Nhật bắt đầu hé mở vào tháng 2-1947 từ tiết lộ của Henry L. Stimson, Bộ trưởng Chiến tranh Hoa Kỳ, người hơn ai hết có trách nhiệm trong việc cố vấn cho Tổng thống Harry Truman trong việc dùng vũ khí nguyên tử.

Cuối năm 1944, danh sách mục tiêu tại Nhật đã xuất hiện trên bàn làm việc Tổng thống Mỹ và một phi đội B-29 cũng bắt đầu huấn luyện cho một “chiến dịch đặc biệt tối mật”. Quyết định sử dụng bom nguyên tử là “bí mật được giữ kín nhất trong toàn bộ cuộc chiến (Thế chiến thứ hai)” – như lời kể của đô đốc Mỹ William D. Leahy và chỉ một số rất ít viên chức cấp cao quân sự và nội các biết về sự ra đời của bom nguyên tử tại Mỹ. Ngày 15-3-1945, Stimson bàn về kế hoạch bom nguyên tử với Tổng thống Franklin D. Roosevelt, nhưng là về ảnh hưởng của bom chứ không phải vấn đề sử dụng hay không sử dụng bom nguyên tử đối với Nhật. Chi tiết này cho thấy thật ra Roosevelt cũng từng nghĩ đến giải pháp bom nguyên tử như một cách kết thúc sớm cuộc đại chiến.

Sau khi Roosevelt mất, Stimson lại trình bày vấn đề với người kế nhiệm, Truman. Trong cuộc họp Nhà Trắng ngày 25-4-1945, Stimson thuật lại ngắn gọn lịch sử Đề án Manhattan (chế tạo bom nguyên tử) và nhấn mạnh “trong vòng 4 tháng nữa, chúng ta sẽ hoàn thành loại vũ khí kinh khủng nhất chưa từng có trong lịch sử nhân loại”. Như lần gặp Roosevelt, cuộc họp bàn về bom nguyên tử vào những ngày đầu tiên nhậm chức của Truman cũng chỉ nói về ảnh hưởng chính trị và ngoại giao chứ không bàn đến tính chất vụ tấn công hoặc vấn đề đạo đức.

Theo đề nghị Stimson, Truman chuẩn y thành lập Ủy ban Chuyển tiếp (Interim Committee - IC) chịu trách nhiệm phác thảo chiến dịch thả bom nguyên tử xuống Nhật. IC nằm dưới sự điều hành của Stimson (George L. Harrison – Chủ tịch Công ty Bảo hiểm New York Life Insurance, cố vấn đặc biệt Văn phòng Bộ chiến tranh – thay thế ghế chủ tọa nếu Stimson vắng mặt). James F. Byrnes – thời điểm đó không giữ chức vụ cụ thể nào – là đại diện đặc biệt của Truman... Ngày 1-6-1945, IC đệ trình báo cáo lên Truman, trong đó đề nghị “bom nguyên tử phải được dùng tấn công Nhật càng sớm càng tốt”.

Xét tổng thể cục diện chiến trường, Mỹ có lẽ không nhất thiết dùng bom nguyên tử. Tháng 5-1945, phát xít Đức đầu hàng và quân Nhật cũng đại bại tại nhiều chiến trường châu Á. Các đợt tấn công liên tiếp của phe Đồng minh bằng không lực và tàu ngầm đã triệt tiêu Nhật khỏi nhiều vùng biển và lãnh thổ châu Á. Phát xít Nhật đang tuyệt vọng.

• Yếu tố Liên Xô

Trước thất bại của Đức tại châu Âu, Nhật bắt đầu cân nhắc vấn đề. Cuối tháng 6-1945, Đại sứ Nhật tại Moscow – Sato Naotake – bắt đầu “đi cửa sau” nhờ Liên Xô làm trung gian với phe Đồng minh để tìm kiếm một sự ngã ngũ ít đổ máu cho cục diện Viễn Đông. Rõ ràng người Nhật đã mệt mỏi và tìm cách thoát khỏi cuộc chiến, nhưng bằng thương thuyết chứ không đầu hàng. Dù thế nào, vấn đề không phải ở chỗ sự ngoan cố của Nhật.

Chính Liên Xô mới là lý do khiến Washington nghĩ đến giải pháp bom nguyên tử. Từ chiến dịch vận động hậu trường của Sato Naotake tại Moscow, Mỹ bắt đầu lo ngại Liên Xô chính thức can thiệp tình hình Viễn Đông. Ngoài ra, một số viên chức Mỹ cũng tin rằng giải pháp bom nguyên tử cũng là tín hiệu cảnh báo khiến Liên Xô hạn chế bành trướng châu Âu, nơi làn sóng Đỏ đã lan đến Rumania, Bulgaria, Jugoslavia, Tiệp Khắc và Hungary. Còn có một số ý kiến thậm chí nói rằng 2 tỉ USD trong Đề án Manhattan ít ra cũng nên được chứng minh nó không phải là tiền đổ sông đổ biển một cách vô ích.

Liệu có phải bom nguyên tử mới khiến Nhật đầu hàng vô điều kiện? Khảo sát oanh tạc chiến lược Mỹ (United States Strategic Bombing Survey) kết luận rằng Nhật sẽ đầu hàng vào cuối năm 1945, bất chấp Mỹ đổ bộ hoặc dùng bom nguyên tử hay không. Tướng Claire Chennault – Tư lệnh trưởng Không quân Mỹ tại châu Á – cũng khẳng định rằng việc Liên Xô quyết định tuyên chiến với Nhật cũng như bước chân vào cục diện Đông Nam Á khiến Nhật chắc chắn đầu hàng, “thậm chí khi không có quả bom nguyên tử nào thả xuống”.

Ngày 4-7-1945, Chính phủ Anh bật tín hiệu xanh cho biết họ đồng ý sử dụng bom nguyên tử tấn công Nhật. Vấn đề bây giờ chỉ là thời gian. Trong khi đó, Liên Xô bắt đầu nghe phong phanh việc Mỹ có thể dùng bom nguyên tử. Hoài nghi này càng củng cố khi vụ thử nghiệm bom nguyên tử thành công tại Alamogordo (bang New Mexico) chỉ một ngày sau khi Hội nghị thượng đỉnh Potsdam khai mạc (17-7-1945). Trong khi đó, Nhật tiếp tục nỗ lực sử dụng kênh Sato và đề nghị Liên Xô làm trung gian. Ngày 2-8-1945 – thời điểm Hội nghị Potsdam bế mạc, Ngoại trưởng Nhật Togo Shigenori gửi thư cho Đại sứ Sato, nhấn mạnh rằng bằng mọi giá phải thuyết phục Liên Xô.

Tuy nhiên, đã quá muộn. Truman đã quyết định dùng bom nguyên tử. Phi đội đặc biệt được huấn luyện thả bom nguyên tử đã sẵn sàng dưới sự chỉ huy của tướng Carl A. Spaatz và một trong những mục tiêu đầu tiên là Hiroshima, Kokura, Niigata hoặc Nagasaki. Tại đảo Tinian và Guam, kế hoạch thả bom nguyên tử hoàn tất vào ngày 3-8-1945. Theo dự tính ban đầu, chiến dịch được thực hiện vào ngày 4-8 nhưng hoãn lại do thời tiết xấu. 2 giờ 45 ngày 6-8-1945, chiếc máy bay mang tên Enola Gay bắt đầu cất cánh. 6 tiếng rưỡi sau, quả bom nguyên tử đầu tiên được thả xuống Hiroshima, thành phố lớn thứ 8 của Nhật.

Từ tàu khu trục Augusta trên đường trở về Mỹ, Truman được nghe báo cáo qua vô tuyến. Ngày 7-8-1945, Đại sứ Sato tại Moscow được tin Ngoại trưởng Liên Xô Vyacheslav Mikhailovich Molotov yêu cầu gặp vào trưa hôm sau. Đến Kremlin với hy vọng nhận được phản ứng tích cực của Moscow trong vai trò trung gian đàm phán như Tokyo đề nghị, Sato bàng hoàng khi được trao bản tuyên chiến của Liên Xô, bắt đầu có hiệu lực vào ngày 9-8-1945! Trong khi đó, Truman đã chuẩn y việc thả quả bom nguyên tử thứ hai. Mục tiêu là Kokura và thời điểm là 9-8-1945 (do trục trặc nên cuối cùng Nagasaki là nơi hứng quả bom nguyên tử thứ hai).

Việc cho rằng nội các nổi tiếng quân phiệt của Nhật (đứng đầu là Thủ tướng Kantaro Suzuki, vốn là đô đốc) không hề chấp nhận đầu hàng – ngay cả khi Hiroshima biến thành bình địa, rằng vấn đề chỉ được tháo gỡ với sự đích thân can thiệp phi tiền lệ của Thiên hoàng Hirohito, rằng chính hai quả bom nguyên tử mới là yếu tố tiên quyết giúp kết thúc sớm cuộc chiến – thật ra có thể chỉ là luận điểm của những người ủng hộ sử dụng bom nguyên tử. Thực chất sự việc có lẽ vẫn nằm ở chỗ Mỹ quyết định dùng bom nguyên tử cốt để dằn mặt Liên Xô!  

8 giờ 15 sáng 6-8-1945, quả bom Little Boy được thả từ chiếc Enola Gay (Boeing B-29). Quả bom dài 3m nặng 4 tấn sử dụng uranium 235 đã nổ trên bầu trời Hiroshima (cách mặt đất 580m). Nhiệt độ tạo ra từ vụ nổ nguyên tử lên đến hơn 1 triệu độ C và năng lượng tạo thành tương đương 15.000 tấn thuốc nổ TNT. Tính đến cuối năm 1945, khoảng 140.000 trong số 350.000 cư dân Hiroshima đã chết bởi vụ nổ và bởi ảnh hưởng phóng xạ… 11 giờ 02 sáng 9-8-1945, quả bom Fat Man được thả từ chiếc Bockscar (Boeing B-29). Quả bom dài 3,2m nặng 4,5 tấn sử dụng plutonium 239 đã nổ cách mặt đất Nagasaki 470m. Năng lượng tương đương 21.000 tấn TNT. Khoảng 74.000 cư dân Nagasaki đã thiệt mạng tính đến cuối năm 1945. 80% ngôi nhà trong phạm vi 2km từ tâm vụ nổ tại Nagasaki bị thiêu hủy hoàn toàn.

MẠNH KIM