Theo đó, con đường đi qua bia Hạ Mã trước cổng đền Thánh Mẫu Liễu Hạnh, men theo triền núi, đi cheo leo lên giữa rừng.
Qua phát dây leo bụi rậm, có 1km phát lộ đường đá cổ, loại đá bản địa Đèo Ngang được tiền nhân sắp xếp từng bậc cấp để vượt núi ra Hà Tĩnh.
Theo ông Nguyễn Văn Hiền, Chủ tịch UBND xã Quảng Đông, việc phát hiện này rất có ý nghĩa về mặt văn hóa, lịch sử, hiểu thêm cách người xưa vượt Đèo Ngang hiểm trở.
Phóng viên Báo Sài Gòn Giải Phóng có mặt tại khu vực phát lộ các bậc đá cổ, thấy địa hình hiểm trở, những bậc đá xếp lên nhau vừa bước chân, một số nơi bị xói lở do hàng trăm năm lịch sử tồn tại.
Dọc đoạn đường thiên lý này có một số ngôi mộ cổ được lấy đá làm nấm mộ.
Bô lão trong vùng cho biết, có thể mộ đá trên là mộ của binh lính canh cổng Hoành Sơn ngày xưa nằm lại được người dân chôn cất khi qua đời.
Nhiều người dân trong vùng kể lại, tại khu vực Hoành Sơn Quan xưa có nhà ở cho lính canh cổng, nay chỉ còn nền đá do đã đổ sập.
Ông Nguyễn Chí Thắng, Bí thư Huyện ủy Quảng Trạch cho biết, địa phương đang tôn tạo tuyến đường thiên lý từ đền Thánh Mẫu lên, nhằm tạo không gian văn hóa xưa cho người dân, du khách biết cha ông vượt Đèo Ngang như thế nào.
Sau đó, tiến tới đề nghị công nhận đoạn đường thiên lý này là di tích lịch sử, phục dựng là nhà canh Hoành Sơn Quan của binh lính xưa.
Nhà nghiên cứu văn hóa Trần Hữu Danh cho biết, việc phát lộ các bậc đá cổ góp phần quan trọng cho các nhà khoa học khảo cổ trong việc xác định lối đi của con đường thiên lý Bắc Nam đoạn qua dãy núi Hoành Sơn.
Đồng thời, là cơ sở quan trọng cho việc khoanh vùng, lập hồ sơ đề nghị các cấp xếp hạng di tích lịch sử, phục vụ công tác bảo tồn, trùng tu, tôn tạo và phát huy giá trị di tích.
Ông Mai Xuân Thành, Phó Giám đốc Sở VHTT tỉnh Quảng Bình cho biết, phát lộ các bậc đá trên đường thiên lý xưa ở Đèo Ngang rất có ý nghĩa, đơn vị đang đốc thúc huyện Quảng Trạch lập hồ sơ nghiên cứu chuyên sâu để công nhận di tích lịch sử.
Theo Quốc sử quán Triều Nguyễn, Đại Nam thực lục, năm 1833, Vua Minh Mạng đã cho thiết lập cửa ải ở núi Hoành Sơn, hay còn gọi là Cổng Trời, thuộc địa phận xã Quảng Đông, huyện Quảng Trạch, nhằm kiểm soát dân chúng, phòng ngừa kẻ gian qua lại.
Theo đó, trong thời gian này, tuyến đường thiên lý Bắc - Nam cũng được xây dựng để khách bộ hành qua lại.
Hiện trạng đường thiên lý Bắc - Nam đoạn nối từ đền Thánh Mẫu Liễu Hạnh lên Hoành Sơn Quan có chiều dài khoảng 1km, với các bậc thang bằng đá được phát lộ.
