Phát hiện vùng làm muối cổ xưa của cư dân Văn hóa Sa Huỳnh

Dưới đây là bài viết của Tiến sĩ Đoàn Ngọc Khôi về vùng làm muối cổ xưa của nhân loại và việc phát hiện vùng làm muối cổ xưa của cư dân Văn hóa Sa Huỳnh.

Từ các vùng làm muối cổ xưa của nhân loại

Các nghiên cứu khảo cổ, dân tộc học đã chứng minh người cổ đại tạo ra muối thông qua sự bốc hơi của mặt trời hoặc đun sôi nước muối; và trong hầu hết các trường hợp, đặc biệt là ở thời tiền sử ở châu Âu và châu Á, nước muối được lấy từ nước muối nội địa suối và hồ có độ mặn cao.

Muối có hai dạng cơ bản: Muối mỏ và muối phơi nước từ biển. Trong đó, muối mỏ chiếm vị trí chủ yếu trong hoạt động khai thác và sử dụng của con người, muối sản xuất thủ công phơi nước chiếm tỷ lệ khoảng 20%. Trên thế giới việc sản xuất muối diễn ra rất sớm ở vùng văn hóa Lưỡng Hà với sự phát triển của văn minh đô thị ở Syro-Mesopotamia trong thiên niên kỷ thứ tư B.C; người ta phát hiện Qraya nằm bên sông Euphrates là nơi sản xuất muối để cung cấp cho thành phố Syro-Mesopotamiac.

Văn hóa Liangzhu được công nhận là xã hội “nhà nước” đầu tiên ở phương Đông châu Á và phát triển ở phía Đông Trung Quốc đồng bằng ven biển ở 3.300 năm trước Công nguyên. Nền kinh tế dựa vào nông nghiệp trồng lúa, đặc trưng các khu định cư với đô thị cổ, kỹ thuật chế tác ngọc bích tinh xảo và nghề làm muối.

Địa điểm Daxie thời kỳ đồ đá mới, trên đảo Daxie cùng tên ngoài khơi bờ biển Hoa Đông được công nhận là địa điểm sản xuất muối biển sớm nhất được khai quật cho đến nay ở Trung Quốc, cung cấp bằng chứng cho thấy việc sản xuất muối biển ở bờ biển phía Đông Trung Quốc đã được các cộng đồng thời kỳ đồ đá mới áp dụng.

Việt Nam, một quốc gia ở xứ nhiệt đới, có hơn 3.200km đường bờ biển với đặc điểm nổi bật của thềm lục địa thoải và kín gió, có thể nhìn thấy rất nhiều làng muối hiện diện trên khắp miền duyên hải, từ Bắc chí Nam. Trong đó miền Trung, vùng đất của văn hóa Sa Huỳnh, luôn tiếp cận với nhiều luồng hải thương quốc tế, các tuyến thương mại nối từ cửa biển lên thượng nguồn đi sâu vào lục địa, đã khiến cho nơi này có số lượng lớn về các diêm trường, từ đây muối sẽ mang đi khắp nơi qua hệ thống cảng thị cửa biển, qua các phiên chợ nguồn ở miền núi.

Muối là thành phần thiết yếu trong chế độ ăn uống của con người; nó cũng được sử dụng để lưu trữ và vận chuyển cá và thịt từ thời tiền sử. Muối thậm chí có thể cung cấp cơ sở kinh tế cho một cộng đồng hoặc đóng vai trò là phương tiện tương tác xã hội, điều này có thể đã thúc đẩy quá trình các đô thị cổ và hình thành các tổ chức xã hội phức tạp ban đầu. Cư dân Văn hóa Sa Huỳnh đã đạt đến trình độ đỉnh cao trong rèn luyện sắt, nấu đúc thủy tinh, đương nhiên họ đã biết đến nghề muối từ rất sớm.

Trong bản đồ phân bố các di tích Văn hóa Sa Huỳnh ở miền Trung Việt Nam, các địa điểm Sa Huỳnh quan trọng đều nằm gắn liền với cửa sông ra biển và cánh đồng muối. Trường hợp cụ thể đối chiếu với vùng Quảng Ngãi thì ta sẽ thấy quan hệ gắn bó giữa nơi cư trú của người Sa Huỳnh với cửa sông biển và cánh đồng muối, đó là: Di tích Sa Huỳnh – cửa Sa Huỳnh – đồng muối Tân Diêm; Di tích Bình Châu – cửa Sa Kỳ - đồng muối Diêm Điền (đã mất); Di tích Gò Quê – cửa Sa Cần – đồng muối Tuyết Diêm (đã mất). Đây là bằng chứng khảo cổ phản ánh hoạt động sản xuất muối của người Sa Huỳnh, nơi đây trở thành đầu mối giao thương trên biển và vận chuyển theo đường sông lên các điểm Sa Huỳnh núi lan tỏa theo đường rừng đến các buôn, nóc, plei ở vùng núi cao nguyên xa xôi, muối của cư dân Sa Huỳnh là phương tiện tương tác xã hội, là động lực giao lưu hai chiều xuôi – ngược.

Đến phát hiện vùng làm muối cổ của cư dân Văn hóa Sa Huỳnh vẫn được cư dân hiện đại tiếp nối truyền thống

Vào ngày hè trưa nắng, nhiệt độ lên tới 40⁰C, tôi cùng chị Bùi Thị Vân, Nguyễn Thị Gá và cháu Trần Thị Thu Thủy đi đến vùng Trảng Muối, đó là vùng có nền mặt đá bằng phẳng, nơi tổ tiên của họ xưa kia đã làm muối trên mặt đá. Trảng Muối là tên gọi địa phương, là vùng bằng phẳng chuyên làm muối trên mặt đá. Trảng Muối có nền đá lộ thiên có độ bền tốt, đảm bảo tồn tại lâu dài dưới sự xói mòn liên tục của sóng biển, nước biển và cảnh quan di sản ruộng muối được lưu giữ cho đến ngày nay.

Trảng Muối có diện tích khoảng 10ha, một bên giáp biển, một bên giáp núi, vị trí của Trảng Muối nằm gần các khu cư trú Long Thạnh và khu mộ táng Thạnh Đức của cư dân Văn hóa Sa Huỳnh. Đặc biệt con đường Sa Huỳnh cổ đạo có một nhánh rẽ vào Trảng Muối.

Nơi vùng làm muối cổ xưa gồm có 2 khu vực: Khu vực hồ chứa nước biển và khu vực các ô ruộng muối. Hồ chứa nước biển trên đá khá lớn, nước biển chảy vào tự nhiên theo triều cường và sóng, quá trình giang phơi nắng sẽ tăng nồng độ muối trong hồ chứa nên có độ mặn cao hơn nước biển bình thường. Khu vực ruộng muối trên đá là các ô nhỏ trên mặt đá được be bờ đất sét, hoặc hố trũng.

Từ hồ chứa nước biển giang phơi, người ta dùng thùng nhỏ lấy nước đem đổ vào các ô ruộng muối. Khoảng 3 hôm nước biển phơi nắng sẽ bốc hơi đóng ván, kết tinh hạt muối trắng óng ánh.

Trung bình một ô đá làm muối sẽ thu hoạch được từ 2-3kg muối trắng. Số muối này được phục vụ trong sinh hoạt hàng ngày. Hạt muối làm từ kỹ thuật phơi nước trên đá có kích cỡ lớn hơn và trắng hơn, độ mặn vừa phải so với hạt muối ở vùng ruộng muối bình thường. Cư dân ở vùng xóm Cỏ hiện nay vẫn thực hành làm muối trên trảng đá ở Trảng Muối như tổ tiên xưa. Hầu hết các ô làm muối cổ có đặc điểm clorua xâm nhập với thời gian lâu dài vào lớp vỏ đá làm mòn, có màu sẫm đen.

Trảng Muối chính là nơi sản xuất muối biển phơi nước trên đá của cư dân Văn hóa Sa Huỳnh khoảng hơn 2.000 năm trước. So sánh với đồng muối cổ Dương Phố ở Hải Nam, Trung Quốc có niên đại khoảng năm 800 sau Công nguyên. Hai địa điểm này có chung một phương pháp phơi nước biển trên đá để kết tinh muối.

Cư dân hiện nay ở đồng muối Sa Huỳnh vẫn sử dụng kỹ thuật như của tổ tiên ở Trảng Muối cổ, đó là nước biển từ kênh dẫn đưa vào các ô chứa để tăng nồng độ muối, sau đó dẫn về các ô ruộng muối phơi nước kết tinh muối. Du khách đến tham quan làng Gò Cỏ rất hào hứng, thích thú khi được thấy những hạt muối sạch làm trên đá bazan, điều đó sẽ tạo nên sinh kế đa dạng cho cộng đồng khi sản phẩm muối trên đá trở thành món quà có ý nghĩa.

Trảng Muối cổ xưa nằm trong không gian di tích quốc gia đặc biệt Văn hóa Sa Huỳnh và là thành tố không thể tách rời với nền văn hóa khảo cổ này. Truyền thống kỹ thuật làm muối phơi nước biển liên tục kéo dài từ Sa Huỳnh – Champa – Đại Việt không bị đứt quãng.