Nan giải bảo tồn sâm Ngọc Linh

Cây tiền tỷ

Từ ngày được Chính phủ thông qua Đề án bảo tồn và phát triển cây sâm Ngọc Linh, đồng thời công nhận Ngọc Linh là sản phẩm quốc gia đã giúp thương hiệu và giá trị cây sâm tăng lên rất cao. Tại huyện Nam Trà My (thủ phủ sâm Ngọc Linh) cây sâm đã phát triển ở 7 xã với hơn 1.500 hộ tham gia trồng. Theo ông Hồ Quang Bửu, Chủ tịch UBND huyện Nam Trà My, cây sâm Ngọc Linh bản địa đã trở thành cây tiền tỷ của người dân. Trong phiên chợ sâm tháng 10 vừa qua, sâm củ tươi có giá dao động 60 - 120 triệu đồng/kg; lá sâm tươi giá bán hơn 9 triệu đồng/kg; sâm giống bán ra hơn 300.000 đồng/cây. Cây sâm đã thực sự đổi đời cho nhiều hộ đồng bào dân tộc thiểu số nơi đây, không ít hộ đồng bào đã trở thành tỷ phú cũng nhờ sâm. 

“Huyện Nam Trà My và tỉnh Quảng Nam đã ban hành nhiều cơ chế cởi mở, thông thoáng nhằm không chỉ giúp bảo tồn, gìn giữ nguồn gene quý giá này mà còn hướng đến thu hút doanh nghiệp về Nam Trà My liên kết đầu tư. Nhiều doanh nghiệp sẵn sàng bỏ ra hàng ngàn tỷ đồng để trồng sâm, kể cả cam kết trong việc liên doanh, liên kết xây dựng nhà máy chế biến sản phẩm gia tăng từ sâm Ngọc Linh nhằm làm tăng chuỗi giá trị, đủ sức cạnh tranh ra thị trường”, ông Bửu nói.

Đến nay, đã có 4 tổ chức thuê dịch vụ môi trường rừng thuộc lâm phận của Ban quản lý Khu bảo tồn thiên nhiên Ngọc Linh (gồm các công ty: Công ty CP Thương mại dược - sâm Ngọc Linh Quảng Nam, Công ty TNHH Sâm Sâm, Công ty CP Dược phẩm Hoa Thiên Phú, Công ty CP Nguyên liệu giấy miền Trung) để trồng sâm Ngọc Linh (diện tích 44,47ha) với hơn 1,1 triệu cây giống, tổng vốn đầu tư gần 133 tỷ đồng. Ngoài ra, còn có 2 đơn vị sự nghiệp sử dụng dịch vụ môi trường rừng để trồng sâm Ngọc Linh là Trung tâm Phát triển sâm Ngọc Linh và dược liệu Quảng Nam (thuộc Sở NN-PTNT) và Trung tâm Sâm Ngọc Linh của huyện Nam Trà My, diện tích gần 11ha với 247.000 cây giống.

Đặc biệt, một số huyện miền núi của tỉnh có khí hậu tương đồng như Nam Giang, Đông Giang, Tây Giang, Phước Sơn, Bắc Trà My… cũng đã và đang nghiên cứu di thực sâm Ngọc Linh về trồng ở địa phương mình. Dù trước đó, một số nơi như huyện Phước Sơn hay Tây Giang đã thực hiện nhưng hiệu quả hầu hết không như mong muốn. 

Không nóng vội

Năm 2004, cây sâm Ngọc Linh đã được huyện Tây Giang di thực về trồng tại vườn sâm Ngọc Linh tại xã biên giới Ch’Ơm (Tây Giang), tổng diện tích khoảng 2ha dưới tán rừng nguyên sinh (số lượng 10.000 cây). Năm 2012 huyện Tây Giang chuyển giao vườn sâm di thực lại cho Công ty CP Thương mại dược Sâm Ngọc Linh. Tuy nhiên, qua theo dõi, cây sâm di thực tại vườn không đạt năng suất như cây sâm vùng Trà Cang (Nam Trà My). Theo ông Nguyễn Đình Triệu, Phó Tổng Giám đốc Công ty CP Thương mại dược Sâm Ngọc Linh, ban đầu cây sâm di thực phát triển rất nhanh nhưng sau vài năm thì có dấu hiệu chững lại, trổ hoa không đều, có hiện tượng vàng lá, ngủ đông kéo dài. “Đối chiếu với cây sâm bản địa tại vùng núi Ngọc Linh, Nam Trà My nhận thấy, cùng một độ tuổi nhưng cây sâm vườn Ch’Ơm phát triển chậm hơn”, ông Triệu cho biết.

Ông Lê Muộn, Phó Giám đốc Sở NN-PTNT tỉnh Quảng Nam, nhìn nhận, do sâm Ngọc Linh là loài cây quý nên ai cũng muốn di thực để gây giống. Tuy nhiên điều kiện sống của loài cây này rất khắt khe chỉ phù hợp với vùng nhất định, rất khó di thực để mở rộng không gian sống nên không thể vội vã được. Ông Lê Muộn chia sẻ: “Viện Dược liệu đã di thực về trồng thử nghiệm ở một số địa điểm có điều kiện gần tương đồng với đỉnh Ngọc Linh (Tam Đảo, Sa Pa) nhưng kết quả không khả quan, cây sâm sống và sinh trưởng, phát triển rất kém”.

Cũng theo ông Muộn, trước tiên vùng di thực sâm Ngọc Linh phải đáp ứng về mặt khí hậu thổ nhưỡng mà đầu tiên là vùng núi đó phải có độ cao hơn 1.500m, đất mặt có tầng mùn dày, đủ ẩm, độ che phủ lớn. “Sở NN-PTNT chủ trương tập trung phát triển sâm Ngọc Linh theo quy hoạch ở vùng xuất xứ Nam Trà My. Diện tích quy hoạch bảo tồn và phát triển khoảng 16.000ha, trong đó chỉ có 6.000ha thuận lợi ở độ cao 1.500 - 2.000m, ưu tiên phát triển vùng đã được cấp chỉ dẫn địa lý”, ông Muộn nói.

Để xây dựng sâm Ngọc Linh trở thành một sản phẩm mang tính công nghiệp, số lượng lớn, ngoài bảo vệ nguồn gen gốc thì việc đầu tư, mở rộng, di thực loài cây này là cần thiết, đặc biệt là di thực đến các vùng có khí hậu tương đồng. Tuy nhiên, các nghiên cứu cho thấy, sâm Ngọc Linh là loại cây rất đặc thù chỉ phù hợp với điều kiện khí hậu, thổ nhưỡng trên đỉnh Ngọc Linh. Do vậy, để di thực, nhân rộng loài cây này đến nơi khác cần có những nghiên cứu thực tiễn khoa học, nhất là đánh giá kỹ lưỡng các yếu tố liên quan đến tự nhiên hoặc tác động đến quá trình sinh trưởng của cây nếu không muốn thất bại. Chưa kể đến yếu tố nguồn gene giống khó có thể cung cấp đủ, mà mô hình tại thôn Zrượt, xã Ch’Ơm (Tây Giang) là một minh chứng.