Mỹ - Trung và cuộc chiến đất hiếm

Không ít người lo ngại, trong bối cảnh gia tăng căng thẳng về chính trị hay kinh tế hiện nay, rất có thể Trung Quốc sẽ phát động một “cuộc chiến đất hiếm”. Tuy nhiên, theo nhận định của tờ Le Monde, một cuộc chiến như vậy sẽ là con dao hai lưỡi đối với Bắc Kinh.  

Thung lũng Silicon của đất hiếm

Tại California (Mỹ), Moutain Pass là mỏ đất hiếm từng hoạt động rất nhộn nhịp cách đây 40 năm. Khi đó, Mỹ thống trị sản xuất nguồn quặng mỏ, nay đang là vật liệu sống còn cho các ngành công nghiệp xe hơi, viễn thông, công nghệ số, năng lượng tái tạo và cả vũ khí. Do giá thành sản xuất quá đắt và gây ô nhiễm, Mỹ đã cho đóng mỏ này năm 2002. Rồi việc khai thác sản xuất và cả ô nhiễm được di dời sang Trung Quốc (khi đó được đánh giá không mấy nguy hiểm). Thế là trung tâm đất hiếm được chuyển về vùng Nội Mông (Trung Quốc), nay mệnh danh là Thung lũng Silicon của đất hiếm.

Nguy cơ lệ thuộc vào nguồn đất hiếm của Trung Quốc khiến Mỹ lo lắng. Cựu Tổng thống Donald Trump lo ngại đến mức đề xuất mua lại cả vùng Greenland (xứ tự trị của Đan Mạch), nơi có nguồn tài nguyên đất hiếm dồi dào. Cùng mối lo ngại, nhưng theo cách ngoại giao hơn, Tổng thống Mỹ Joe Biden vừa thông báo xem xét toàn bộ nguồn gốc của 4 sản phẩm trọng yếu: linh kiện bán dẫn, bình điện xe hơi, hoạt chất dược và đất hiếm. Riêng lĩnh vực đất hiếm, Mỹ sẽ phải mất ít nhất 10 năm mới đạt được tự cung tự cấp.

Các đe dọa về đất hiếm của Trung Quốc từ 15 năm qua vẫn lặp lại nhiều lần: Hồi năm 2019 là để trả đũa cho việc loại nhà sản xuất thiết bị viễn thông Huawei ra khỏi Mỹ; cách đây không lâu là để răn đe việc Washington bán cho lãnh thổ Đài Loan chiến đấu cơ F-35, khi trên thiết bị chiến tranh hiện đại này của Mỹ có chứa tới 417kg đất hiếm... Bắc Kinh cũng sẽ cấm xuất các công nghệ tuyển quặng sang các nước được cho là thù địch với họ. 

Cuộc chiến không vũ trang này diễn ra tuy không ồn ào nhưng rủi ro thì ngày một gia tăng cho việc chế tạo các linh kiện cốt lõi trong sản xuất xe hơi điện, động cơ máy bay, turbin điện gió và chụp hình y tế. Cứ 15 năm, cần phải nhân gấp đôi sản xuất đất hiếm thì mới có thể thành công trong chuyển đổi năng lượng. Lĩnh vực công nghệ số cũng như công nghiệp quốc phòng cũng ngốn ngày càng nhiều đất hiếm. Nếu như 160.000 tấn đất hiếm thành phẩm trị giá 9,5 tỷ USD, thì các sản phẩm dùng đất hiếm có thể mang lại cho các công ty doanh thu hơn 7.000 tỷ USD. 

Việc khan hiếm nguồn khoáng sản này xuất phát cả từ đe dọa của Trung Quốc, cũng như việc tiêu thụ vô độ mà chưa có giải pháp thay thế trên quy mô lớn. Các nước phương Tây đã phác thảo ra 3 hướng giải pháp: Trước hết là mở các mỏ ở những nước thân hữu, tiến trình này đang dự trù tại Australia, Argentina hay Canada, nhưng các hoạt động khai thác sản xuất đất hiếm ngốn nhiều vốn và phải chịu các chuẩn mực ngặt nghèo về môi trường; phát triển tái sinh, chỉ chiếm 1% đất hiếm, lại cần phải lập thêm dây chuyền công nghiệp (giữa 2 trường hợp trên thì nên chấp nhận rủi ro đầu tư vào thị trường có thể dao động theo thái độ của Trung Quốc); cuối cùng là hướng tiết kiệm, để dành đất hiếm cho các thiết bị cực kỳ thiết yếu, đây là việc mà ngày càng nhiều hãng công nghiệp làm.

Không dễ tuyên chiến 

Việc sử dụng thứ vũ khí cuối cùng này có thể xảy ra trong trường hợp có xung đột vũ trang liên quan đến lợi ích của Trung Quốc. Tuy nhiên, thứ vũ khí này lại là con dao hai lưỡi vì Bắc Kinh có lợi khi bán các sản phẩm đã gia công và không đẩy các nước phương Tây phải khẩn trương tìm giải pháp thay thế.

Dù chiếm vị thế thống trị thị trường đất hiếm, Trung Quốc vẫn lo ngại Mỹ và các nước châu Âu đẩy nhanh tốc độ sản xuất đất hiếm để bảo đảm an toàn nguồn cung ứng cho họ. Tập đoàn USA Rare Earth đã thông báo khánh thành nhà máy chế biến đất hiếm đầu tiên ngoài lãnh thổ Trung Quốc tại bang Colorado (Mỹ). Washington cũng liên tục mở rộng đối tác với các tên tuổi trong ngành của Australia hay Nhật Bản. USA Rare Earth cho biết sẽ hợp tác với Hitachi của Nhật Bản để mở một nhà máy tại bang Bắc Carolina với khả năng đáp ứng đến 17% nhu cầu tiêu thụ của Mỹ. Những dự án đã đi vào hoạt động cho thấy Mỹ đã có những bước tiến rất dài để dần tách khỏi nhà cung cấp gần như độc quyền của thế giới là Trung Quốc.

Trung Quốc nắm trữ lượng đất hiếm lớn nhất, nhưng cũng là nước tiêu thụ nhiều hơn sản xuất. Điều này khiến Trung Quốc buộc phải nhập khẩu nguyên liệu từ Myanmar và cả Mỹ. Vị thế thống trị các thành phần kim loại chiến lược này của Trung Quốc sẽ không thể kéo dài vĩnh viễn. Đất hiếm có rất nhiều ở Brazil, Việt Nam, Nga, Ấn Độ…

Bị đe dọa trong khâu cung ứng, Trung Quốc đã tính chuyện hoạt động rộng ra ngoài biên giới. Tập đoàn khai thác đất hiếm của Trung Quốc Shenghe Resources Holding đã đầu tư vào Australia, Madagascar, Greenland và bất ngờ nhất là đầu tư cả vào tập đoàn Mỹ đang khai thác Moutain Pass.

Sau một thời gian căng thẳng, thái độ của Trung Quốc gần đây đã hạ nhiệt. Trước tiên là lời khẳng định tất cả đều thua nếu chia xẻ thị trường quặng mỏ giữa hai cường quốc thế giới. Sau đó, nước này thông báo tăng 27% hạn ngạch xuất khẩu đất hiếm trong 2 lô hàng dự kiến vào đầu năm 2021 này. Đất và kim loại hiếm đóng vai trò đặc biệt quan trọng trong chiến lược của Trung Quốc, theo đó nhấn mạnh: cung ứng cho ngành công nghiệp công nghệ cao đồng thời thâu tóm xuất khẩu và dịch vụ chuyển đổi môi sinh (năng lượng tái tạo, xe chạy điện…) là cấp bách nếu Trung Quốc muốn loại trừ ô nhiễm trong các hoạt động sản xuất và đạt mục tiêu trung hòa carbon vào năm 2060.