Ngày 19-12, tại Đại học Bách khoa Hà Nội, Bộ KH-CN phối hợp Bộ GD-ĐT tổ chức hội thảo khoa học về liêm chính trong nghiên cứu, với sự tham dự của các viện nghiên cứu, cơ sở giáo dục đại học, các chuyên gia, nhà khoa học thuộc các lĩnh vực KH-CN trên cả nước.
Đề dẫn hội thảo, Thứ trưởng Bộ GD-ĐT Nguyễn Văn Phúc nhận định, trong 10 năm trở lại đây, một trong các kết quả nổi bật của hoạt động KH-CN và đổi mới sáng tạo là số lượng công bố khoa học trên các tạp chí uy tín quốc tế đã gia tăng mạnh mẽ, thể hiện sự đóng góp của các nhà khoa học Việt Nam.
Cụ thể, theo cơ sở dữ liệu của Elsevier (Công ty xuất bản học thuật, xuất bản tài liệu y học và khoa học), tổng số công bố khoa học của Việt Nam trong danh mục Scopus (cơ sở dữ liệu thư mục chứa bản tóm tắt và trích dẫn các bài báo khoa học) năm 2013 là khoảng 3.800 bài và năm 2022 là gần 18.500 bài, tăng khoảng 5 lần, đưa xếp hạng của Việt Nam lên đứng thứ 5 trong khu vực ASEAN, thứ 12 châu Á và thứ 45 trên thế giới về số lượng công bố quốc tế trên Scopus.
Số lượng công bố quốc tế này góp phần đưa Chỉ số Đổi mới sáng tạo toàn cầu của Việt Nam năm 2022 xếp thứ 48/132 quốc gia và vùng lãnh thổ được xếp hạng; xếp thứ 4 Đông Nam Á và xếp thứ 2 trong các quốc gia có mức thu nhập bình quân thấp (sau Ấn Độ).
Sự tăng trưởng mạnh mẽ của các công bố quốc tế trong những năm gần đây cũng đang đặt ra một số vấn đề cần quan tâm, giải quyết đối với các nhà quản lý, các tổ chức KH-CN cũng như cộng đồng và cá nhân các nhà khoa học, trong đó nổi lên các tranh luận về liêm chính trong nghiên cứu khoa học.
Thứ trưởng Nguyễn Văn Phúc cho hay, trong năm 2022, Bộ GD-ĐT đã tham mưu Chính phủ ban hành Nghị định số 109/2022/NĐ-CP quy định về hoạt động KH-CN trong các cơ sở giáo dục đại học, trong đó đã giao cho các cơ sở giáo dục đại học chủ động ban hành quy định và tự chịu trách nhiệm về liêm chính học thuật đối với hoạt động KH-CN và đổi mới sáng tạo của đơn vị theo 2 nội dung. Bao gồm: ban hành bộ quy tắc về liêm chính học thuật trong hoạt động KH-CN và đổi mới sáng tạo, bảo đảm nguyên tắc trung thực, trách nhiệm, công bằng, minh bạch, phù hợp thực tiễn và theo thông lệ quốc tế; ban hành các quy định nội bộ, công cụ để kiểm soát, ngăn chặn và xử lý các hành vi đạo văn, gian lận và bịa đặt trong hoạt động KH-CN và đổi mới sáng tạo.
Tại hội thảo, GS-TSKH Nguyễn Đình Đức, Chủ tịch Hội đồng Trường Đại học Công nghệ, Đại học Quốc gia Hà Nội nêu quan điểm, cần tiến tới có khung pháp lý quy định về liêm chính trong nghiên cứu khoa học và học thuật. Mục đích liêm chính là cần hướng tới sự lành mạnh, trước hết con người cần ý thức được liêm chính trong đạo đức, hành vi của mình. Bên cạnh đó, cũng cần tránh việc lợi dụng liêm chính để làm tổn thương các nhà khoa học; cần có quy định để tất cả các trường phải chủ động, có công cụ quản lý để kiểm soát, tạo cơ chế lành mạnh trong khoa học.
TS Nguyễn Xuân Hùng, giảng viên Trường Đại học Công nghệ TPHCM cũng mong muốn, sẽ có một bộ quy quy tắc chung, để các trường chiếu vào xây dựng bộ quy tắc riêng, cùng với đó là cơ chế hậu kiểm và một chế tài xử lý vấn đề này.
Theo PGS-TS Nguyễn Tài Đông, Viện trưởng Viện Triết học, Việt Nam không phải là một “hoang mạc” về liêm chính khoa học. Chúng ta đã có rất nhiều quy định thể hiện trong luật, thể hiện trong nghị định, thể hiện theo các quy định của Bộ KH-CN, Bộ GD-ĐT, của nhiều trường, nhiều tạp chí, nhưng chưa có một quy định tổng thể và giờ cần có một khung cơ chế pháp lý chung.
“Điều này là bắt buộc trong việc xây dựng một bộ tiêu chí hay một quy định chung cho quốc gia”, PGS-TS Nguyễn Tài Đông nhận định. Những giá trị mà các nhà khoa học theo đuổi là tri thức, trí tuệ, từ đó tìm ra chân lý, giá trị của bản thân, nếu không bảo vệ được điều này thì sẽ không còn khoa học và không có đào tạo.
Nhiều ý kiến chung nhận định, cần có khung quy định bao trùm về nghiên cứu học thuật dưới góc độ nhà nước. Việt Nam cũng cần phát triển mạnh các tạp chí trong nước đạt chuẩn quốc tế, đồng thời, tạo ra cơ sở dữ liệu là tiền đề cho hệ thống trích dẫn dữ liệu quốc gia.
Thứ trưởng Bộ KH-CN Trần Hồng Thái khẳng định, đã đến lúc phải quan tâm vấn đề liêm chính khoa học. Liêm chính là khái niệm “mở”, nhưng phải có sự cập nhật và hướng dẫn chung để thực hiện. “Liêm chính động chạm đến đội ngũ tri thức, đội ngũ nhà giáo, do đó khi chưa có điều tra, minh chứng thì chưa được nêu tên, làm ảnh hưởng đến từng nhà khoa học, tập thể khoa học”, Thứ trưởng Bộ KH-CN Trần Hồng Thái nêu.
Thứ trưởng Trần Hồng Thái nhấn mạnh, việc cần làm ngay là các đơn vị quản lý nhà nước khẩn trương nghiên cứu đề xuất thể thức văn bản hướng dẫn, đôn đốc để các trường đại học, viện nghiên cứu thực hiện các quy chế, quy định về liêm chính. Bộ KH-CN và Bộ GD-ĐT sẽ nghiên cứu để sớm có cơ sở dữ liệu về KH-CN, tạo tài nguyên cho quản lý nhà nước; đồng thời, nghiên cứu xem xét tiêu chí giám sát các tạp chí và định hướng phát triển hệ thống tạp chí khoa học trong nước. Các ý kiến tại hội thảo sẽ được xem xét để lồng ghép vào các điều khoản khi thay đổi Luật KH-CN.
“Đã đến lúc cơ quan quản lý nhà nước phải vào cuộc về liêm chính và công bố, cố gắng tạo ra môi trường KH-CN lành mạnh. Hội thảo này là khởi đầu để hai bộ cam kết đồng hành với các nhà khoa học và các cơ quan truyền thông, hướng tới nền giáo dục, khoa học tốt hơn, mang lại hạnh phúc nhiều hơn” - Thứ trưởng Trần Hồng Thái.
Thứ trưởng cũng cho rằng, cố gắng ứng xử với liêm chính có văn hóa, văn minh, bởi đang ứng xử với các nhà khoa học, nhà giáo.
