3 xu hướng công nhận tốt nghiệp THPT trên thế giới
Nhóm nghiên cứu đề tài khoa học “Nghiên cứu đề xuất phương án đánh giá xét công nhận tốt nghiệp THPT và tuyển sinh đại học đáp ứng yêu cầu chương trình giáo dục phổ thông mới” do PGS.TS Nguyễn Phương Nga, Viện trưởng Viện đo lường đánh giá chất lượng giáo dục làm chủ nhiệm đề tài.
Qua nghiên cứu, nhóm nghiên cứu chỉ rõ, trên thế giới hiện có 3 xu hướng chính để công nhận tốt nghiệp THPT cho các học sinh kết thúc chương trình lớp 12. Một là các kỳ thi do các tổ chức chuyên nghiệp có uy tín tổ chức. Với mô hình này, học sinh lớp 12 muốn được công nhận tốt nghiệp và lấy chứng chỉ tốt nghiệp THPT để có thể học lên cao sẽ phải đăng ký thi với các tổ chức khảo thí chuyên nghiệp.
Đây là xu hướng phát triển mạnh tại các nước phát triển trên thế giới như Vương quốc Anh và các bang của Mỹ. Ưu điểm của mô hình này là học sinh lớp 12 được lựa chọn thời điểm thi phù hợp và có thể thi nhiều lần để khẳng định năng lực của bản thân. Việc áp dụng mô hình này sẽ làm giảm bớt áp lực và tác động bởi một kỳ thi trên diện rộng trong của một thời điểm khiến toàn bộ sinh hoạt chung của xã hội bị xáo động.
Nhiều chuyên gia phản biện đề xuất đổi mới thi Xu hướng thứ hai là không tổ chức kỳ thi tốt nghiệp THPT ở cấp quốc gia, tiêu biểu cho xu hướng không thi THPT ở cấp quốc gia có Hàn Quốc, Tây Ban Nha... Với mô hình này, cuối năm lớp 12, các trường THPT tự tổ chức thi hết các môn học cho học sinh lớp 12 và cấp chứng chỉ hoàn thành chương trình giáo dục phổ thông cho những học sinh đạt điểm yêu cầu của kỳ thi do trường tổ chức. Các nước không tổ chức thi THPT ở cấp quốc gia tiết kiệm được khoản kinh phí khá lớn. Tuy nhiên, với mô hình này, Chính phủ các quốc gia này không có được bộ dữ liệu quốc gia về việc đánh giá kết quả học tập của học sinh các vùng miền khác nhau trong cùng 1 nước và sẽ thiếu cơ sở về nền tảng năng lực học sinh các vùng miền... Sau khi được công nhận tốt nghiệp THPT, các học sinh ở mô hình này sẽ phải tham dự một kỳ thi tuyển sinh đại học nếu muốn tiếp tục học đại học.
Ba là thi tốt nghiệp THPT cấp quốc gia, tiêu biểu cho xu hướng này có Hà Lan, Phần Lan, Nga và Việt Nam. Trong đó, học sinh học xong chương trình lớp 12 muốn được đánh giá và công nghiệp tốt nghiệp phải tham dự kỳ thi THPT do cơ quan cấp Bộ điều hành việc thi cũng như thiết kế đề thi. Ưu điểm của mô hình này là các quốc gia sẽ có được một mặt bằng chung về kiến thức và kỹ năng của học sinh tốt nghiệp THPT làm căn cứ để hoạch định các chủ trương và chính sách về giáo dục để có những đầu tư trọng điểm phù hợp cho giáo dục ở từng nước. Đặc biệt, tại Hà Lan và Phần Lan, các thí sinh được phép thi tốt nghiệp THPT ít nhất 2 lần/năm, cách này giúp giảm bớt sự lo âu, căng thẳng cho học sinh và gia đình. Riêng tại Việt Nam và Trung Quốc, mỗi năm chỉ tổ chức 1 kỳ thi tốt nghiệp THPT quốc gia, PGS Nguyễn Phương Nga cho rằng, điều này tạo nên sức ép rất lớn cho các thí sinh, đặc biệt là những thí sinh bị đau ốm, bị tai nạn, hoặc có những vướng mắc cá nhân, ... sẽ phải chờ thêm 1 năm nữa.
Tại Việt Nam, kể từ năm 1975 đến nay đã qua 7 lần cải tiến kỳ thi tốt nghiệp THPT. Nhưng các kỳ thi THPT vẫn chưa thay đổi được những căng thẳng và lo âu cho nhiều tầng lớp trong xã hội và các cơ quan liên quan, chi phí thi còn cao. Theo TS Phạm Xuân Thành, Phó Giám đốc trung tâm kiểm định của Hiệp hội các trường ĐH-CĐ Việt Nam, nguyên phó cục trưởng cục kiểm định chất lượng, Bộ GD-ĐT, thành viên nhóm nghiên cứu, Bộ GD-ĐT đã tham khảo rất nhiều kinh nghiệm thi cử của thế giới, lúc đầu định bỏ kỳ thi tốt nghiệp THPT, nhưng xét thấy nếu bỏ kỳ thi tập trung thì phải nâng chất lượng của các trường, còn nếu không thì sẽ không kiểm soát được chất lượng giáo dục.
Đề xuất 2 phương án đổi mới thi
Từ thực tế nghiên cứu, nhóm nghiên cứu đề xuất 2 phương án, mô hình đánh giá và công nhận tốt nghiệp THPT của Việt Nam. Nhóm nghiên cứu đặt vấn đề: cuộc cách mạng 4.0 hiện nay với những thay đổi mạnh mẽ thì có cần duy trì một kỳ thi tốt nghiệp THPT như hiện hành hay không?
Theo PGS.TS Nguyễn Phương Nga, để triển khai Nghị quyết 29 về đổi mới căn bản, toàn diện GD-ĐT thì giáo dục Việt Nam cần có bước đột phá lớn và thay đổi toàn diện về quan điểm nhìn nhận trong việc tổ chức đánh giá và công nhận tốt nghiệp THPT, tuyển sinh ĐH-CĐ. Để thực hiện bước đột phá này thì cần có sự đầu tư nguồn lực lớn để truyền thông hay thay đổi nhận thức chung, xây dựng cơ sở hạ tầng và kỹ thuật cho việc đánh giá và công nhận thi tốt nghiệp THPT, đồng thời tạo cơ sở học thuật để các trường đại học tự chủ tuyển sinh. Mục tiêu và chuẩn đầu ra của chương trình giáo dục THPT mới là học sinh học 5 môn bắt buộc và được lựa chọn 5 môn trong 3 nhóm môn học (gồm 9 môn). Trong quá trình 12 năm học phổ thông, các tỉnh thành và quốc gia không có một kỳ thi đánh giá năng lực chung của học sinh phổ thông, nên thiếu cơ sở thực tiễn về năng lực của học sinh vùng miền của đất nước để xây dựng các chính sách đầu tư, phát triển giáo dục. Nếu chúng ta không tổ chức thi THPT, sẽ thiếu cơ sở để khẳng định năng lực học sinh hoàn thành chương trình THPT có tương đương bậc 3 của ISCD.
Do đó, trên cơ sở đánh giá các ưu nhược điểm của 3 xu hướng trên thế giới và những thay đổi trong 7 lần cải cách thi cử của Việt Nam từ 1975 đến nay, nhóm nghiên cứu đề xuất mô hình thi THPT cho Việt Nam theo hướng tiếp cận xu hướng thứ 3, phù hợp với xu hướng của các nước phát triển trên thế giới, tuy nhiên có điều chỉnh để phù hợp với tình hình Việt Nam.
Cụ thể, nhóm đề xuất 2 phương án đánh giá để công nhận tốt nghiệp THPT cho Việt Nam. Phương án 1 gồm 2 thành tố: thành tố 1 là các trường THPT sẽ cấp giấy chứng nhận hoàn thành chương trình THPT cho những học sinh đã học xong chương trình THPT và đạt các điều kiện quy định Bộ GD-ĐT. Thành tố 2 là thi tốt nghiệp THPT: học sinh đã có giấy chứng nhận hoàn thành chương trình học THPT sẽ đăng ký tham dự thi quốc gia để được cấp bằng tốt nghiệp THPT của sở GD-ĐT; kỳ thi này được tổ chức 2 lần/năm và có thể 3 lần/năm do sở GD-ĐT chịu trách nhiệm tổ chức thi, thí sinh được lựa chọn thời điểm thi phù hợp với mình, kỳ thi được tổ chức tại các trung tâm khảo thí đặt tại các tỉnh thành. Thí sinh chỉ phải thi 3 môn bắt buộc Toán, Văn và ngoại ngữ nằm trong chương trình lớp 12.
Phương án 2 cũng gồm 2 thành tố. Thành tố 1, các trường THPT tổ chức thi tại trường cho những học sinh đã học xong chương trình THPT theo các đề thi do trung tâm khảo thí chuyên nghiệp của Bộ GD-ĐT thiết kế. Các đề thi này là đề thi thử nghiệm để đánh giá năng lực của học sinh, đồng thời cũng là điều kiện để các trung tâm khảo thí chuyên nghiệp lập ngân hàng câu hỏi đề thi chuẩn hóa. Thời điểm thi do trường bố trí phù hợp với khung thời gian của nhà trường. Học sinh đạt điểm theo quy định sẽ được cấp giấy chứng nhận hoàn thành chương trình THPT. Thành tố 2 thì tương tự như phương án 1, tức thí sinh cũng sẽ tham dự thi tốt nghiệp THPT quốc gia để được cấp bằng tốt nghiệp THPT của Sở GD-ĐT.
Để thực hiện phương án đổi mới thi, theo nhóm nghiên cứu, phải xây dựng trung tâm khảo thí (Test site) quốc gia và mạng lưới các Test site. Trung tâm khảo thí quốc gia xây dựng 1 ngân hàng câu hỏi thi đã được chuẩn hóa theo ma trận dựa trên các năng lực học sinh cần đạt được của các mon học; thiết lập mạng lưới các Test site trên toàn quốc.
Như vậy, 2 phương án chỉ khác nhau ở một điểm duy nhất: hoặc các trường cấp giấy chứng nhận, hoặc các trường tổ chức thi cho thí sinh theo đề của trung tâm khảo thí. Cả 2 phương án đều cho rằng cần giữ kỳ thi THPT, tuy nhiên kỳ thi sẽ trở lên nhẹ nhàng hơn do giao cho sở GD-ĐT tổ chức thi tại các trung tâm khảo thí, tổ chức 2 lần/năm, bảo đảm nhẹ nhàng, không áp lực, không còn là kỳ thi quốc gia nặng nề tốn kém như hiện nay. Đây là kỳ thi để lấy bằng tốt nghiệp THPT, còn tuyển sinh ĐH-CĐ do các trường tự chủ.
Mô hình đề xuất này được áp dụng từ năm 2024 - là năm mà lứa học sinh chương trình giáo dục phổ thông mới sẽ bắt đầu tốt nghiệp THPT. Giai đoạn 2024-2025, thi trên giấy tại các trung tâm khảo thí chuyên nghiệp đặt tại các tỉnh thành. Thí điểm thi trên máy tính theo mô hình trên đối với những địa phương/khu vực có điều kiện/tự nguyện thí điểm. Đánh giá và công bố công khai các kết quả phân tích việc thi mô hình này cho xã hội. Đề thi trên giấy và trên máy có độ khó tương đương, tuy nhiên sẽ có những khác biệt về cấu trúc bề mặt. Tất cả các thí sinh đạt điểm theo quy định của 2 loại thi này đều được xét và công nhận tốt nghiệp THPT như nhau.
Giai đoạn 2026 trở đi, thi đại trà trên phạm vi cả nước theo mô hình mới trên máy tính. Với những trường hợp đặc thù như học sinh khuyết tật... vẫn tổ chức kỳ thi trên giấy riêng cho những đối tượng này.
Theo bà Nga, quyền tự chủ tuyển sinh là của các trường ĐH-CĐ, kết quả thi tốt nghiệp chỉ là một trong căn cứ để tuyển sinh. Nhưng để xét tuyển ĐH-CĐ thì bắt buộc phải có bằng tôt nghiệp.
