Không chỉ là vùng đất có bề dày truyền thống cách mạng, làng Mai Xá (trong tập sách này mang nghĩa rộng hơn là các làng thuộc xã Gio Mai) cũng là vùng đất sinh nhiều anh tài văn nghệ. Để điểm lại chân dung một vài người con Mai Xá dấn thân vào con đường nghệ thuật, mới đây, nhà báo - nhà văn Triệu Phong đã biên soạn cuốn 5 gương mặt văn chương làng Mai Xá (NXB Văn học), cung cấp cho bạn đọc rõ hơn về thân thế, sự nghiệp, tác phẩm của 5 nhà văn Việt Nam hiện đại được sinh ra từ làng Mai Xá, gồm: Nguyễn Khắc Thứ, Trương Quang Đệ, Tạ Nghi Lễ, Châu La Việt và Bùi Phan Thảo.
Nhân vật đầu tiên được điểm danh trong tác phẩm là nhà văn Nguyễn Khắc Thứ, có quê ngoại là làng Mai Xá. Ông sinh năm 1921 và mất vào năm 1990, thuộc lớp hội viên Hội Nhà văn Việt Nam đầu tiên, năm 1957. Cùng với nhà văn Nguyễn Đình Thi, ông đoạt giải nhì của Hội Văn nghệ Việt Nam năm 1952 cho truyện ký Trận Thanh Hương. Nhà thơ Phạm Ngọc Cảnh với niềm kính phục những văn tài đi trước, xem nhà văn Nguyễn Khắc Thứ như là người thầy đầu tiên dìu dắt ông trong bước đầu viết văn, xem nhà văn Nguyễn Khắc Thứ, nhà thơ Hải Bằng (Văn Tôn) và họa sĩ Trần Quốc Tiến là “3 ông đầu rau” của văn nghệ kháng chiến chống Pháp ở chiến khu Ba Lòng.
Tác phẩm được trích trong tập sách này của Nguyễn Khắc Thứ cho thấy những hiểm nguy của những nhà văn - nhà báo - chiến sĩ, phải xông pha ra trận, cùng tham gia chiến đấu hào hùng với Vệ quốc quân, sống cùng nhân dân vùng lửa đạn mới có Trận Thanh Hương để đời với những trang viết tuyệt hay về một trận chiến làm nức lòng chiến sĩ, đồng bào.
Thứ hai là nhà giáo, nhà văn, nhà nghiên cứu Trương Quang Đệ, là con trai của ông Trương Quang Phiên, nguyên Chủ tịch Ủy ban Hành chánh kháng chiến tỉnh Quảng Trị những năm chống Pháp. Ông sinh năm 1935, từng là chuyên gia giáo dục ở châu Phi, nguyên Chủ nhiệm Khoa ngoại ngữ, Trường Đại học Sư phạm Huế. Ông sáng tác 6 tác phẩm bằng tiếng Việt và tiếng Pháp, dịch và viết 6 tác phẩm sách triết học, kinh tế xã hội.
Nhà văn Triệu Phong đánh giá Trương Quang Đệ là một nhà giáo uyên bác, một tư duy văn chương mới mẻ, một cây bút đa dạng và cá tính. Còn với nhà thơ Bùi Phan Thảo, những trang văn của Trương Quang Đệ là những trang văn đẹp, đầy ắp nghĩa tình. Điển hình như tập truyện Tiểu thư khuê các thời loạn lạc, tác giả kể với giọng ưu ái, viết với sự chân thành, tràn đầy yêu thương. Tâm và tình của tác giả cứ ngồn ngộn sau những câu chữ, bởi đó cũng là phần đời ông đã trải, nhất là những tháng ngày hoa niên tươi đẹp và tuổi trưởng thành cống hiến cho sự nghiệp chung của dân tộc.
Nhà văn thứ ba trong tập sách là Tạ Nghi Lễ, hội viên Hội Nhà văn Việt Nam, sinh năm 1951, mất năm 2008. Ngoài viết văn, làm thơ, ông còn tham gia đóng phim với gần 20 vai diễn… Trong đời thường, Tạ Nghi Lễ được bạn bè đánh giá là con người sống hiền lành, chan hòa, hết lòng yêu quê hương Quảng Trị, ông được mọi người quý mến. Con người phản ánh vào văn chương, văn của Tạ Nghi Lễ nhẹ nhàng, đằm thắm, thơ của Tạ Nghi Lễ mộc mạc, chân thành như tính cách của ông. Người Quảng Trị xa xứ vẫn nhớ những câu thơ của ông từng được phổ nhạc: “Nơi mối tình đầu tôi đã đánh rơi” hay “Cơn bão tan rồi cây bí lại vàng bông”, đem lại những cảm xúc bồi hồi một thời tuổi trẻ và nỗi lòng đau đáu thương quê mỗi mùa bão lụt…
Nhà văn thứ tư là Châu La Việt, sinh năm 1952, hội viên Hội Nhà văn Việt Nam. Ông là con trai của ca sĩ, NSƯT Tân Nhân, người nổi tiếng với bài Xa khơi của Nguyễn Tài Tuệ. Ông nhập ngũ năm 1969, viết báo, viết văn, làm thơ với nhiều bút danh. Sau năm 1975, ông theo học Đại học Sư phạm Hà Nội và chuyên tâm viết văn, làm báo. Ông đã xuất bản hơn 30 tác phẩm thơ, truyện ngắn, kịch, ký sự chân dung… được tặng nhiều giải thưởng văn chương.
Theo nhà văn Đỗ Chu, nghề văn chọn ông như một tất yếu: “Châu La Việt là con nhà nòi. Đã mang trong mình nết thư hương thì không thể khác được… Anh viết như mẹ anh đã từng hát. Ngậm từng chữ, nhả từng câu, đau như lòng tằm và quý phái như tấm lụa tơ tằm. Say mê tột cùng và thương nhớ cũng tột cùng”… Còn theo nhà văn Trần Hoàng Thiên Kim: “Với Châu La Việt, viết văn, làm thơ chỉ là cái cớ để làm việc thiện, như để trả nghĩa cuộc đời đã cưu mang và bao bọc anh, trả nghĩa đấng sinh thành cùng tiếng hát mẹ anh đã nuôi nấng tuổi thơ nhọc nhằn qua nhiều dông bão để anh có ngày hôm nay thảnh thơi, ung dung, tự tại”.
Nhà văn thứ năm trong tập sách là Bùi Phan Thảo, sinh năm 1963, hội viên Hội Nhà văn Việt Nam, hiện sống tại TPHCM. Ông đã nhận giải thưởng Hội Nhà văn TPHCM năm 2022 và Giải Mai Vàng lần thứ 28 của Báo Người Lao Động về văn học nghệ thuật cho trường ca Những ngọn khói về trời. Xa quê hàng chục năm, song Bùi Phan Thảo luôn nặng lòng với quê nhà, luôn giữ cốt cách của một người con Quảng Trị: chân thành, hết lòng, luôn lấy bao dung làm lẽ sống. Thơ Bùi Phan Thảo là những nhận thức về đời sống, trầm tư ẩn hiện giữa những con chữ.
Theo nhà báo - nhạc sĩ Nguyễn Thanh Bình: “Bùi Phan Thảo lặng lẽ chọn cho mình một khoảng lặng, không phải để nhìn ngắm đời sống, mà để âm thầm viết những dòng thơ nghiệm sinh trữ tình như một hành động tĩnh lọc tâm hồn mình; tự giải phóng mình khỏi những thói quen, cám cảnh của cuộc sống để tự trả lời nhiều câu hỏi được diễn đạt bằng một ngôn ngữ trữ tình rất riêng”…
