Đoàn ca múa Quân đội Nhân dân Việt Nam được Nhà nước cử đi dự Đại hội Liên hoan Thanh niên và sinh viên thế giới lần thứ sáu tại Mátxcơva mùa hè năm 1957, với danh nghĩa là Đoàn nghệ thuật Thanh niên Việt Nam. Nhân dịp này, đoàn còn được đi thăm và biểu diễn ở Liên Xô, Trung Quốc, Triều Tiên và Mông Cổ. Khi chúng tôi đang biểu diễn ở Bình Nhưỡng - thủ đô của nước Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên, thì được tin Bác sẽ đến thăm đoàn.
Đại sứ quán Việt Nam ta ngự trú ở quả đồi phía Tây Bình Nhưỡng. Chúng tôi được triệu tập đến đây để đón Bác. Đồng chí Đại sứ nhắc nhở đoàn: “Bác đến thăm sứ quán và đoàn chỉ có ít phút thôi, mong các đồng chí văn công chú ý giữ gìn sức khỏe cho Bác!”. Sau mấy lời nhắc nhở ngắn gọn của đồng chí Đại sứ, chúng tôi, cả 80 cán bộ và diễn viên, cứ đăm đăm nhìn con đường từ sứ quán dẫn ra quốc lộ để theo dõi đoàn xe của Bác, nhưng Bác đã xuất hiện ngay sau lưng mà không ai hay biết.
Mấy người phát hiện được Bác trước thì cứ ú ớ như người bị bóng đè vậy, sau đó mọi người thấy Bác thì ồn ào náo nhiệt rồi chen chúc nhau theo Bác lên lưng đồi. Đến một nơi bằng phẳng, Bác quay lại đưa ngón tay trỏ lên miệng tỏ ý ra hiệu cho mọi người im lặng, rồi Bác bảo: “Nào bây giờ các cô các chú, ai có ý kiến gì thì phát biểu đi!”. Ca sĩ Đoàn Thiều nhanh nhảu: “Dạ thưa Bác, chúng cháu nghe tin Bác mới về phép phải không ạ?”. Mọi người xôn xao, cho rằng Thiều nói thế có phần khiếm nhã. Nhưng với tấm lòng độ lượng, Bác trả lời: “Ừ, Bác mới ghé thăm quê”.
Sau đó, Bác nói: “Nào bây giờ các cô, chú hát đi!”. Để tránh đùn đẩy, Bác liền chỉ định: “Cô Thương Huyền hát đi!”. Chị Thương Huyền lúng túng: “Dạ thưa Bác, Bác bảo cháu hát bài gì ạ?”. Bác liền nói vui: “Ơ kìa, có cái “tủ” nào thì cứ việc đem ra mà dùng chứ còn băn khoăn gì nữa?”. Thấy Bác vui vẻ, cởi mở, chị Thương Huyền hát luôn bài Trống cơm, đến đoạn kết của bài là “em nhớ thương ai, duyên nợ khách tang bồng”, Bác liền hỏi luôn: “Cô Huyền, khách tang bồng là gì?”. Chị Thương Huyền ớ người ra?”. Nhạc sĩ Nguyễn Đức Toàn cũng không trả lời được. Thấy những nhạc sĩ thuộc loại đầu đàn mà không trả lời được, Bác quay sang ông trợ lý của Bác trong chuyến đi này: “Thế chú Hoan?”. Ông trợ lý là người rất giỏi Hán học, nhưng ông không trả lời mà giơ đồng hồ lên: “Dạ thưa Bác, đã đến giờ ra sân bay rồi, xin Bác đi kẻo nhỡ giờ bay”.
Nghe vậy, Bác đứng dậy: “Thôi nhé, vui như thế là đủ rồi, Bác đi đây. Các cô, các chú nhớ đoàn kết tốt, biểu diễn tốt”. Nói đoạn, Bác đi rất nhanh cùng đồng chí cận vệ. Tất cả chúng tôi im phăng phắc, lưu luyến nhìn theo Bác. Cũng không dám chạy theo vì thái độ của đồng chí cận vệ rất nghiêm. Khi Bác đi rồi, nhiều anh chị em rất tiếc là không được chụp ảnh với Bác, vì phải giữ kỷ luật trật tự.
Từ hôm gặp Bác ở Bình Nhưỡng, chúng tôi ai nấy đều băn khoăn về “duyên nợ khách tang bồng”. Từ câu hỏi của Bác, sau này, chúng tôi cứ nơm nớp mỗi lần dựng tác phẩm mới để biểu diễn là phải soi rọi cho thật kỹ những ca từ xem có chỗ nào vấp váp thì cùng nhau phân tích hoặc hỏi tác giả. Nếu là từ ngữ trong những bài dân ca cổ thì phải tìm đến các nghệ nhân, nhờ giải thích rõ ràng. Ngay trong bài Trống cơm, trước kia chúng tôi cứ quen hát “Một bầy tang tình con nít ấy mấy lội sông, ấy mấy đi tìm…”, mãi sau này mới được các bậc liền anh, liền chị giải thích là “con sít” chứ không phải là “con nít”. Bởi con nít thì sao mà lội sông? (Con sít là loài chim sống nơi sông nước).
Với câu hỏi của Bác Hồ: “Khách tang bồng là gì?”, chúng tôi cũng đã hỏi nhiều người, nhưng mỗi người giải thích theo một cách.
Thế rồi một hôm tôi được tin một nhà văn nằm ở Quân y viện 108. Chúng tôi kéo nhau vào thăm anh, ôn lại rất nhiều chuyện về đời sống và nghề nghiệp. Tôi sực nhớ ra câu hỏi của Bác Hồ về “duyên nợ khách tang bồng” và nhờ anh giải đáp. Như không hề có bệnh tật gì trong người, đang nằm anh bật dậy say sưa giải thích: “Tang” là cây dâu tang, còn “bồng” là cây cỏ bồng. Ngày xưa, ta chưa có sắt thép làm vũ khí nên đã lấy cây dâu tang uốn thành cái cung và lấy ngọn cỏ bồng làm mũi tên cài vào nhau để bắn. Người phụ nữ xưa cũng như nay, bao giờ cũng dành tình cảm cho những chàng trai biên ải, nên mới có câu “Em nhớ thương ai” và rõ ràng họ coi những người lính nơi biên ải là “khách tang bồng”. Bác Hồ rất thâm thúy và tế nhị, Bác hỏi thế có ý phê phán những nghệ sĩ hời hợt thụ động, hát mà chả biết ý nghĩa, nội dung của lời mình hát là gì!...”.
KHẮC TUẾ
